بلای خامفروشی گریبان گیر اقتصاد
معضل خامفروشی محصولات معدنی، بررسی شد
«امروز خام فروشی نفت و معدن به منزله معضلات اصلی کشور محسوب میشود.» این گفتههای کامبیز مهدی زاده، مشاور معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است که به تازگی در در هیجدهمین اجلاس هیات عمومی سازمان نظام مهندسی معدن ایران در محل هتل اسپیناس تهران بیان شده است. اما آنچه او به عنوان مطرح کرده، در واقع اشاره به یک معضل قدیمی در اقتصاد ایران است. ماجرا اما به زبان ساده از این قرار است که مواد اولیه و طبیعی در کشور، از دل کوه و معدن استخراج شده و بی آنکه فراوری و ارزش افزودهای روی آن انجام گیرد، به سایر کشورها صادر میشود. این تصویری دردناک از پدیده خامفروشی است که به بحران خروج سرمایه و هدررفتن سرمایه ملی منجر شده است.
چیستی خام فروش
واقعیت آن است که کشورهای درحال توسعه به دلیل دسترسی نداشتن به تکنولوژی و روشهای نوین برای تکمیل چرخه تولید در زمینههای مختلف اقتصادی، اجتماعی و… به فروش مواد اولیه و خام موردنیاز کشورهای توسعه یافته روی میآورند. این در حالی است که بررسیها نشان میدهد انجام مراحل تکمیلی جدید روی ذخایر معدنی تا ٣٠٠ درصد ارزش افزوده تولید خواهد کرد؛ فرایندی که نه تنها به نفع کشور است؛ بلکه برای سرمایه گذاران خارجی هم سود بزرگی خواهد داشت.
چند سال پیش شرق گزارش داده بود، این پدیده به معنای فروش مواد معدنی یا کشاورزی به شکل مستقیم، نخستین و بدون طبقه بندی کالا، بسته بندی، تبدیل و تجزیه به کالاهای مشتق شده و بدون ایجاد یک زنجیره ارزش افزوده برای آن ماده معدنی یا کشاورزی است. کشورهای درحال توسعه و کمترتوسعه یافته با آن دست به گریبان هستند؛ به این دلیل است که محصولات کشاورزی و معدنی مان بدون بسته بندی و افزایش ارزش در چرخه صنایع تبدیلی و تکمیلی به شکل خام صادر می شوند و ارز حاصل از آن هم؛ یا صرف واردات کالاهای با ارزش افزوده بالا به کشور می شود (که در بلندمدت رابطه مبادله را به ضرر کشور ایران تغییر داده است) یا صرف هزینه جاری دولت می شود که تأثیری بر بخش حقیقی اقتصاد ندارد. این وضعیتی است که می توان با تغییر آن یعنی کاهش خام فروشی و انجام عملیات تبدیلی و تکمیلی روی این ذخایر، سالانه میلیاردها تومان ارزش افزوده و به ویژه اشتغال ایجاد کرد.
نگاهی به آمار و ارقام درباره این موضوع، تکان دهنده است. آمارها نشان میدهد حدود ٩٠ درصد از منابع و ثروت های طبیعی ایران بدون عملیات تبدیلی به خارج از کشور صادر میشود.چندی پیش نماینده مردم اسفراین در مجلس شورای اسلامی با اشاره به آماده نبودن زیرساختهای فرآوری محصولات معدنی در خراسان شمالی گفت: قریب به ۱۰۰ درصد محصولات معدنی استان خام فروشی میشود. از کرمان نیز خبر رسیده که بیش از سه دهه خام فروشی معادن این استان، ثروت مردم منطقه را هدر داده است. طبق کاوشهای صورت گرفته معدن کروم آبدشت در نزدیکی روستایی به همین نام با جمعیتی نزدیک به ۱۴۰ نفر قرار گرفته اما زیر پای این مردم ۷۰ درصد از ذخایر کروم کشور قرار دارد اما کار به جایی رسیده برخی از مسئولان در گفتههایشان در خصوص این معدن از فروش خاک یاد میکنند، اما در حالی سود این معادن به جیب صنایع خارج از کشور و اکثراً چین میرود که کارگران این معادن در وضعیت نامناسبی در حال سپری کردن زندگی هستند.
ماجرا صورت سادهای دارد. کشور پر است از مواد اولیه ارزشمند معدنی، اما این مواد، در غیاب تکنولوژی و بدون فرآوری و ایجاد ارزش افزوده، به صورت خام به سایر کشورها صادر میشود.
ضربه خامفروشی به تولید
یکی از معضلات اصلی در ماجرای خامفروشی اما اختلاف بر سر معنا و برداشتهای متفاوت از آن است. در حالی که کارشناسان بر لزوم جلوگیری از خامفروشی و تکمیل زنجیرههای ارزش افزوده تاکید میکنند، اختلاف دیدگاهی بین فعالان اقتصادی و نهادهای حاکمیتی درباره تعریف ماده خام وجود دارد. این اختلاف دیدگاه در حوزه معادن و صنایع معدنی مشهودتر است. از نظر معدنکاران، شما با برداشت ماده معدنی یعنی تنها با استخراج آن از زمین، ایجاد ارزش افزوده کردهاید، اما از نظر مسئولان، زمانی میتوان گفت که ارزش افزوده ایجاد شده که ماده معدنی برداشت شده وارد چرخه فرآوری شود.دولت و بخش خصوصی بیش از یک دهه است که بر سر تعریف ماده خام معدنی و موضوع خام فروشی مواد معدنی بویژه در بخش سنگ آهن با یکدیگر اختلاف نظر دارند، تاکنون نسبت به رفع این مشکل با وساطت قوه مقننه اقدامی نشده و همچنان دو طرف این موضوع دیدگاه یکدیگر را نفی میکنند.
پیشتر، محمد رضا بهرامن، رئیس خانه معدن ایران در این باره گفته بود: «تعریف ماده خام معدنی برابر قانون و استاندارد بین المللی، آنچه که از کوه یا معدن استخراج میشود و در آن هیچگونه تغییر از نظر عیار و شکل صورت نگیرد و ارزش افزودهای به آن تعلق نگرفته باشد، به منزله ماده خام میتوان معرفی کرد.» به گفته او، سنگ آهن در شمار موادی است که در واقع کانه آرایی میشد و عیار آن ارتقا پیدا میکند و از شکل خام آن را تغییر میدهند و ارزش افزوده به آن داده میشود .او تاکید کرده بود که نبود راهبرد مشخص در بخش معادن سبب شده تا در دورههای زمانی متفاوت، نسبت به این امر تصمیم گیریهای متفاوتی صورت گیرد، راهبرد صادرات در این بخش به منزله نقشه راه است و همسو با کشورهای صادرکننده مواد معدنی، پیش میرویم و مزیتهای خود را نیز باید باز تعریف کنیم .سرقینی نیز معتقد است: «افرادی که در دوره ۹۲- ۸۴ مواد معدنی و سرمایه کشور را به «ثمن بخس» به کشور چین و دیگر کشورها صادر کردند باید امروز شرمنده باشند، زیرا با حقوق دولتی به خزانه واریز می کنند، در واقع بهره برداری از معادن مفت صورت گرفته است.» مسعود منصور، معاون حفاظت و اموراراضی سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری نیز گفته بود: «به طور کلی باید از صادرات مواد خام جلوگیری شود و تلاش لازم هم صورت گیرد تا هیچ محصولی به شکل خام از کشور صادر نشود. چنانچه محصولاتی به شکل قانونی صادرمی شود، بهتر است ابتدا فرآوری و سپس صادر شود، زیرا خامفروشی ضربهای بر بنیانهای اساسی کشور است.»
بر اساس آمار، تاکنون ۶۸ نوع ماده معدنی در جمهوری اسلامی ایران کشف شده و بررسیها نشان میدهد که بیش از ۹۰ درصد مواد معدنی موجود در کشورمان، قابلیت صادراتی دارند که از جمله میتوان به سنگ آهن، کرومیت، سنگ سرب و روی و سنگ مس در کنار عناصر نادر خاکی اشاره کرد .خام فروشی این مواد اولیه معدنی اما حراج ثروت ملی و آسیب به نسلهای بعدی کشور برای استفاده از این منابع طبیعی است. وقتی خام فروشی میکنیم در عمل سودی را که باید در داخل هزینه شود، مستقیم به خارج از کشور می بریم، در صورتی که اگر توانمندی خود را افزایش دهیم و دست از خام فروشی برداریم می توانیم درآمدزایی کرده و به رشد اقتصادی کشور کمک کنیم. ضعف صنایع فرآوری، فقدان قابلیت برنامه ریزی برای فرآوری برخی مواد معدنی، مغایرت نرخ خرید صنایع داخلی از معدنکاران با قیمت جهانی مواد خام معدنی، فراهم نبودن زمینه برای فروش داخلی مواد خام معدنی، معضل تسهیلات بانکی و نرخ سود بالا، غفلت از بخش فرآوری مواد معدنی، تاثیر ظرفیت استخراج معدن بر موضوع خام فروشی، بی ثباتی در برنامه ریزی برای بهره برداری و تولید در بخش معدن و خام فروشی برخی سنگها توسط معدن داران و فعالان بخش صنایع معدنی از جمله آسیبهای فعلی در حوزه معادن سنگ است.
فریال مستوفی، رییس مرکز خدکان سرمایهگذاری اتاق تهران در این باره پیشنهاد میدهد که باید سـاختار تولیـدی داخل به شیوهای مناسب تغییر کند، بـه گونـهای کـه کالای ایرانی در بازارهای جهانی با دیگر کالاها رقابت کند. در ساختار تولید، به زمینههایی که کشور علاوه بـر مزیـت نسـبی دارای مزیــت رقــابتی هم هست، بیشتر توجه کنیم. بــه عــلاوه متنوع سازی صادرات به دلیـل اینکـه فرصـتهـای بیشـتری را پیش روی صادرکنندگان قرار میدهد، باید در دستور کـار قـرار گیرد. به دلیل ارزش افزوده بالاتر صادرات محصولات و کالاها با فن آوری بالا نسبت بـه صـادرات کالاهـای اولیـه و معدنی، تغییر جهت از صـادرات کالاهـای اولیـه بـه صـادرات کالاهای با کیفیت، باید مد نظر قرار بگیرد.
حالا باید دید با وجود این هشدارها، چه تمهیدی برای پرهیز از این فرهنگ مخرب برای اقتصاد کلان کشور اندیشیده میشود؟